„მოწმის ტრავმა“ – როგორ ანგრევს ფსიქიკას ძალადობის ყურება
მძიმე ფსიქოლოგიური ტრავმის მისაღებად სულაც არ არის აუცილებელი საბრძოლო ზონაში ყოფნა. მწვავე სტრესული აშლილობის მიღება ინტერნეტში და ტელევიზორში ძალადობის ყურებითაც შესაძლებელია. აგრესიული პროპაგანდა კიდევ უფრო ამძაფრებს ნეგატიური ამბების დესტრუქციულ ეფექტს სამხედრო კონფლიქტების, ბუნებრივი და ტექნოგენური კატასტროფების ზონებიდან.
ბევრი დარწმუნებულია, რომ ადამიანებს, რომლებიც არ იმყოფებიან ომის ან კატასტროფის ზონაში, არაფერი აქვთ სადარდებელი. ეს ასე არ არის და მოვლენების ეპიცენტრიდან ათასობით კილომეტრის დაშორებითაც კი შეიძლება ადვილად მივიღოთ ფსიქოლოგიური ტრავმა. მაშასადამე, იტანჯება აბსოლუტურად ყველა, დაწყებული უშუალო მსხვერპლიდან, დამთავრებული ამ ამბების მკითხველით თუ მაყურებლით.
მეცნიერებმა დაადგინეს, რომ სიკვდილის, ძალადობისა და ნგრევის სურათების იგნორირება თითქმის შეუძლებელია. ყველაზე ძლიერი ფსიქიკაც კი მარცხდება ტრაგედიების ადგილიდან საშინელი კადრების ყურებისას. ადამიანების რეაქცია შეიძლება სხვადასხვანაირი იყოს, მაგრამ ყველაზე ტიპურია შემდეგი:
- შემაშფოთებელი და განმეორებადი ფიქრები და სიზმრებიც კი მოვლენის შესახებ;
- ცხოვრებით ტკბობის უნარის დაკარგვა;
- დროის განცდის ცვლილება – როგორც წესი, მისი შენელება;
- გაღიზიანება და სიბრაზე;
- განმარტოების და ადამიანებთან კონტაქტის არ ქონის სურვილი;
- დეპრესია ან, პირიქით, არაბუნებრივი აღგზნება;
- მავნე ჩვევების გაძლიერება;
- მადის, ძილისა და სექსუალური აქტივობის დარღვევა;
- მეხსიერების და კონცენტრაციის პრობლემები;
- აკვიატებული მოქმედებები, რომლებიც ამძიმებს მდგომარეობას.
უცნაურია, მაგრამ ადამიანის ფსიქიკა ყოველთვის ლოგიკურად არ მუშაობს. დაკვირვების შედეგად დადგინდა, რომ საფრთხე რეალურზე მძიმედ შეიძლება აღიქმებოდეს. ადამიანზე საშინელი კადრების ნახვით მიყენებული ზიანი შეიძლება იყოს განსხვავებული სიმძიმის მიხედვით – ეს ძალიან ინდივიდუალურია.
სამი პასუხი სტრესზე
უნდა გვახსოვდეს, რომ სტრესი არის სრულიად ნორმალური რეაქცია ნეგატივზე. სტრესზე ადამიანის მხოლოდ სამი რეაქცია არსებობს: დარტყმა, გაქცევა და გაშეშება. პირველი მიზნად ისახავს სტრესის წყაროს მყისიერ აღმოფხვრას. მეორე არის მისგან თავის დაღწევის საშუალება, ხოლო მესამე გახლავთ იმედი იმისა, რომ ნეგატივი შეიძლება გადალახო. როდესაც ადამიანი მხოლოდ აკვირდება, ჩვეულებრივ, გამოიყენება მესამე ვარიანტი. ხშირად ბევრი იმყოფება ისეთ მდგომარეობაში, სადაც შოკის რეაქციის მწვავე ეტაპმა გაიარა. განცდის ინტენსივობა შემცირდა და გვეჩვენება, რომ ადაპტირებულნი ვართ. თუმცა, ეს ასე არ არის, რადგან სტრესული ფაქტორების ჩვენზე ზემოქმედება გაგრძელდება მანამ, სანამ შემაშფოთებელი სიტუაცია არ გაქრება. ეს ნიშნავს, რომ მალე სტრესის მწვავე ფაზა ქრონიკულში გადავა. დაძაბულობა აღარ იქნება ისეთი ძლიერი – სიმპტომები „ალაგდება“ და სულ უფრო ნაკლებად შეგაწუხებთ, მაგრამ შედეგები დარჩება, როგორიცაა ფონური შფოთვა, ძილისა და კონცენტრაციის პრობლემები, ჩვეული აქტივობისა და განწყობის დაქვეითება.
ფსიქოლოგები გვირჩევენ, არ უგულებელვყოთ ეს მდგომარეობა და არ შევეცადოთ ვიცხოვროთ ისე, თითქოს არაფერი მომხდარა. ნებისმიერი სტრესი საჭიროებს რესურსების სერიოზულ მობილიზებას. შეგიძლიათ გაუძლოთ ძალიან დიდხანს, მაგრამ არა – სამუდამოდ. ადრე თუ გვიან ძალები ამოიწურება და მწვავე სტრესული აშლილობა დაიწყება. ამ მდგომარეობას ასევე უწოდებენ „მწვავე სტრესის რეაქციას“, ან „ფსიქოლოგიურ შოკს“.
საერთაშორისოდ აღიარებულ (DSM-5) ფსიქიკური აშლილობის სახელმძღვანელოში ნათქვამია, რომ ფსიქოლოგიური შოკი ტრავმული მოვლენის შემდეგ მალევე დგება. ის შეიძლება გაგრძელდეს სამი დღიდან ერთ თვემდე, მაგრამ სწრაფად ქრება სტრესის წყაროს აღმოფხვრის შემდეგ. რაც უფრო დიდხანს გრძელდება შოკის მდგომარეობა, მით უფრო უარესია ეს ჩვენი ფსიქიკისთვის. გართულებები შეიძლება იყოს განსხვავებული, ძილის ხარისხის დაქვეითებიდან და ქრონიკული სომატური დაავადებების გამწვავებიდან დაწყებული, სრულფასოვან ფსიქიკურ აშლილობამდე. ზოგიერთს შეიძლება განუვითარდეს PTSD-ს (პოსტტრავმული სინდრომი).
როგორ გავუმკლავდეთ „მოწმის ტრავმას“
სტრესულ სიტუაციასთან გამკლავების მთავარი გზა „აირბაგის“ შექმნაა. ეს არ იძლევა ფსიქიკის სრულ დაცვას, მაგრამ შეუძლია შეამციროს განცდების სიმძიმე.
ხანდახან კარგავ საკუთარ ცხოვრებაზე კონტროლს, რაც ძალიან ცუდია. ამ ვითარებაში პატარა გეგმის შედგენა დაგეხმარებათ. ამისათვის თქვენ უბრალოდ გულწრფელად უნდა უპასუხოთ შემდეგ კითხვებს:
- თქვენს სიცოცხლეს საფრთხე ემუქრება მომდევნო ორი კვირის განმავლობაში? თუ ასეთი საფრთხე არსებობს, ჩამოწერეთ რისკები და ზომები, რომლებიც შეიძლება მიიღოთ მათ შესამცირებლად. დაამატეთ ამისთვის საჭირო რესურსების სია;
- იფიქრეთ თქვენს საყვარელ ადამიანებზე. არის რამე, რაც საფრთხეს უქმნის მათ სიცოცხლეს მომდევნო რამდენიმე კვირაში? გაიმეორეთ ყველაფერი, რაც წინა აბზაცში იყო;
- თუ უახლოეს მომავალში არ გჭირდებათ რაიმე გადაუდებელი ზომების მიღება, მაშინ იფიქრეთ იმაზე, თუ როგორ იცხოვრებთ ამ დღეებში და კვირებში;
- ცალკე შეადგინეთ გეგმა მინი მხარდაჭერის შესაქმნელად.
შექმენით კონტროლისა და სტაბილურობის ზონები
იფიქრეთ კონტროლის ზონაზე. ყველაზე სტრესულ უბედურებაშიც კი შესაძლებელია რაღაცის გაკონტროლება. იპოვეთ და მართეთ რაღაც მაინც! თქვენ შეგიძლიათ განავითაროთ თქვენი ნდობა მომავლის მიმართ რუტინის საშუალებით. ეს ფენომენი, რომელიც ყოველდღიურ ცხოვრებაში საშინლად გვეჩვენება, შეიძლება ძალიან დაგვეხმაროს სტრესის დროს.
დასაძინებლად მომზადება, საჭმლის მომზადება, სახლის დალაგება – ყველა ეს მოსაწყენი ამქვეყნიური პროცესი, განმეორებადი და პროგნოზირებადი, აძლიერებს სტაბილურობისა და კონტროლის გრძნობას. დაძაბულობის მოხსნას ხელს უწყობს სიარული. ეს აქტივობა ეხმარება სტრესზე რეაგირების ციკლის დასრულებას.
იპოვეთ საყრდენი საკუთარ აზრებსა და ღირებულებებში. როდესაც შენს გარშემო სამყარო ინგრევა და შეუძლებელია მომავლის პროგნოზირება, იმაზე ფიქრი, რაც შენთვის ძვირფასია, შეიძლება შენი მთავარი საყრდენი გახდეს… და, ასევე, ღირს ცოტა დრო დაუთმოთ და განსაზღვროთ თქვენი ადგილი ამ ვითარებაში. იფიქრეთ იმაზე, თუ როგორ გსურთ იცხოვროთ ამ პრობლემური დროით და როგორ დაიმახსოვროთ მასში საკუთარი თავი.