ვასიფ ჰუსეინოვი
8 ნოემბერს აზერბაიჯანი ყარაბაღის მეორე ომის დასრულებიდან მე-4 წლისთავს აღნიშნავს, რომელიც 2020 წელს დასრულდა და ომის შედეგად განთავისუფლდა ყარაბაღის რეგიონი და მიმდებარე რაიონები, რომლებიც მანამდე სომხეთის მიერ იყო ოკუპირებული. ამ კონფლიქტის მოგვარებამ და ყარაბაღის რეგიონის სრულმა დეოკუპაციამ, 2023 წლის სექტემბერში მნიშვნელოვნად გააძლიერა აზერბაიჯანის გეოპოლიტიკური მდგომარეობა. ამან ასევე მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა აზერბაიჯანის ურთიერთობებზე რეგიონულ ქვეყნებთან, განსაკუთრებით თურქეთთან და საქართველოსთან.
თურქეთის მხარდაჭერამ აზერბაიჯანის ძალისხმევის მიმართ, რომ ქვეყნის ტერიტორიული მთლიანობა აღედგინა, ორი მოძმე ქვეყანა უფრო დააახლოვა და მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა სამმხრივი თანამშრომლობის გაღრმავებაში საქართველოსთანაც, ქვეყანასთან, რომელიც აზერბაიჯანს თურქეთთან გეოგრაფიულად აკავშირებს. ამ სამმხრივი ფორმატის ისტორია პოსტსაბჭოთა პერიოდის დასაწყისში იწყება, როდესაც ბაქომ და თბილისმა დამოუკიდებლობა დაიბრუნეს. ბოლო წლების განმავლობაში აზერბაიჯანმა, თურქეთმა და საქართველომ ხელი შეუწყვეს ეკონომიკური და უსაფრთხოების თანამშრომლობის უპრეცედენტო დონეს, შექმნეს კოლექტიური ცენტრი ევრაზიის ენერგომომარაგებისა და მრავალპოლარული ტრანსპორტისთვის.
მათი გაძლიერებული ურთიერთობების ფონზე, აზერბაიჯანი, საქართველო და თურქეთი ახლა რეგულარულ დისკუსიებს მართავენ საგარეო, თავდაცვისა და სხვა საკვანძო მინისტრებს შორის, ფოკუსირებული არიან ისეთ თემებზე, როგორიცაა ვაჭრობა, უსაფრთხოება, სუვერენიტეტი და ტრანსპორტი. ამ მაღალი დონის შეხვედრების დროს, სამი ქვეყანა ხაზს უსვამს ტერიტორიულ მთლიანობას, უსაფრთხოების კავშირების გაღრმავებასა და სხვადასხვა სფეროში თანამშრომლობის გაძლიერებას.
2014 წელს ამ ქვეყნების პრეზიდენტები პირველად შეიკრიბნენ სამმხრივ ფორმატში და ეს სამმხრივი გაცვლის ტრადიციად აქციეს. ქვეყნების საგარეო საქმეთა მინისტრები, რომლებიც 2012 წლიდან თითქმის ყოველწლიურად ხვდებიან, როგორც წესი, მოიცავს რეგიონული კონფლიქტების მართვას, ეკონომიკურ თანამშრომლობას, ბიზნეს პარტნიორობას და თანამშრომლობის გაფართოებას ისეთ სფეროებში, როგორიცაა მეცნიერება, კულტურა და ჰუმანიტარული ძალისხმევა. 2012 წლის ტრაპიზონის დეკლარაციაში, რომელიც კიდევ ერთხელ დადასტურდა 2018 წლის სტამბოლის დეკლარაციაში, სამი ქვეყანა ვალდებულია, პატივი სცეს ერთმანეთის ტერიტორიულ მთლიანობას, გაზარდოს მგზავრებისა და ტვირთების ნაკადი ტრანსკასპიის აღმოსავლეთ-დასავლეთის დერეფნის გასწვრივ და მხარი დაუჭიროს ერთმანეთს საერთაშორისო პლატფორმებზე.
ეს კავშირები კვლავ იზრდება რეგულარული სამმხრივი სამხედრო წვრთნების, მაღალი დონის შეხვედრებისა და თანამშრომლობის გზით სხვადასხვა სფეროებში, როგორიცაა განათლება, თავდაცვა და უსაფრთხოება. მიმდინარე წლის 10 სექტემბერს ბათუმში აზერბაიჯანის, თურქეთისა და საქართველოს თავდაცვის მინისტრების ბოლო სამმხრივი შეხვედრა გაიმართა. მხარეებმა 2012 წელს სამმხრივი ურთიერთობის დაწყებიდან ბოლო 12 წლის განმავლობაში მიღწეული შედეგები აღნიშნეს. ეს ხაზს უსვამს სამი ქვეყნის ერთობლივ ვალდებულებას სტრატეგიული თანამშრომლობის გაღრმავებისადმი. აზერბაიჯანი-თურქეთი-საქართველოს სამმხრივი თანამშრომლობა თავდაცვის სფეროში წარმოადგენს შეკრულ ძალას, რომელიც ხელს უწყობს რეგიონულ სტაბილურობას, რაც ევრაზიაში მზარდი გეოპოლიტიკური დაპირისპირების ფონზე გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა.
ეს რეგიონული თანამშრომლობა არა მხოლოდ ხელს უწყობს მშვიდობასა და სტაბილურობას, არამედ ხელს უწყობს თითოეული მონაწილე ქვეყნის განვითარებას. რეგიონული და გლობალური მასშტაბის პროექტები, როგორიცაა ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანის (BTC) ნავთობსადენი, ბაქო-თბილისი-ერზურუმის (BTE) გაზსადენი და ბაქო-თბილისი-ყარსის (BTK) სარკინიგზო მაგისტრალი, იყო ამ პროექტის ზოგიერთი ნაწილი. აზერბაიჯანი და თურქეთი ახლა საქართველოს მთავარი ეკონომიკური პარტნიორები არიან, 2023 წელს მისი უმსხვილესი სავაჭრო პარტნიორების ხუთეულში არიან და ამ სიაში თურქეთი ლიდერობს. ამ ეკონომიკურ ურთიერთობებზე დადებითად იმოქმედა საქართველოს თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებებმა თურქეთთან და აზერბაიჯანთან, რომლებიც დაარსდა 2008 და 1996 წლებში. ინვესტორები აზერბაიჯანიდან და თურქეთიდან სტრატეგიულ პოზიციებს იკავებენ საქართველოს სასიცოცხლო მნიშვნელობის სექტორებში, მათ შორის ტრანსპორტისა და ენერგეტიკის სფეროში. აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სახელმწიფო ნავთობკომპანია (სოკარი), რომელიც მუშაობს შპს „სოკარ ჯორჯია გაზის“ მეშვეობით, გახდა საქართველოს ერთ-ერთი წამყვანი ინვესტორი, რომელიც უზრუნველყოფს აზერბაიჯანული გაზის სტაბილურ მიწოდებას.
ამ თანამშრომლობის მნიშვნელოვანი დამატებაა ბაქო-თბილისი-ყარსის (BTQ) რკინიგზა, კრიტიკული ინფრასტრუქტურული პროექტი, რომელიც აღმოსავლეთსა და დასავლეთს აკავშირებს. მას მართებულად უწოდეს “რკინის აბრეშუმის გზა”. 30 ოქტომბერს, BTQ-მ ინაუგურაციის მეშვიდე წლისთავი აღნიშნა. ბოლო შვიდი წლის განმავლობაში ამ რკინიგზამ გააძლიერა ვაჭრობა, ინვესტიციები და ტურიზმი რეგიონის მასშტაბით და აამაღლა რეგიონის, როგორც მთავარი სატრანსპორტო ცენტრის სტატუსი შუა დერეფანში. აზერბაიჯანის რკინიგზამ მიმდინარე წლის მაისში დაასრულა BTK რკინიგზის საქართველოს მონაკვეთის 250 მილიონ დოლარიანი ღირებულების განახლება, ხაზის მთლიანი სატრანსპორტო სიმძლავრე 1 მილიონიდან 5 მილიონ ტონამდე გაზარდა, საბოლოო ჯამში, სამომავლოდ 17 მილიონ ტონამდე გაზრდის პერსპექტივით. შუა დერეფნის წინსვლაში შეტანილ წვლილთან ერთად, BTQ არის აზერბაიჯანი-საქართველო-თურქეთის თანამშრომლობის წარმატებული ისტორია, რომელიც მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს სამმხრივი ურთიერთქმედების გააქტიურებაზე.
მიმდინარე წლის მაისში, საქართველოს პრემიერ-მინისტრმა ირაკლი კობახიძემ თურქეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტ რეჯეფ თაიფ ერდოღანთან ერთობლივ ბრიფინგზე ხაზი გაუსვა ამ თანამშრომლობის მნიშვნელობას. აზერბაიჯანი-საქართველო-თურქეთის სამმხრივი ფორმატი არის ძალიან კარგი მაგალითი იმისა, თუ როგორ შეუძლიათ ეფექტურად და წარმატებით ითანამშრომლონ ქვეყნებმა, რომლებიც პატივს სცემენ ერთმანეთის სუვერენიტეტსა და ეროვნულ ინტერესებს.
ეს გამოწვეულია იმ გამბედაობითა და ნდობით, რომელიც მიღწეულია სამ ქვეყანას შორის, რომ პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა, 2023 წლის ოქტომბერში თბილისში ვიზიტის დროს, ყარაბაღში სომხური სეპარატისტული რეჟიმის წინააღმდეგ აზერბაიჯანის წარმატებული ანტიტერორისტული ღონისძიებებიდან რამდენიმე კვირის შემდეგ, სომხეთ-აზერბაიჯანის სამშვიდობო მოლაპარაკებების გამართვა საქართველოს შესთავაზა. მან განაცხადა, რომ ბევრი ქვეყანა და საერთაშორისო ორგანიზაცია სთავაზობს შუამავალ როლს ბაქოსა და ერევანს შორის.
„როგორც ისტორიული ურთიერთობების, ასევე გეოგრაფიული ფაქტორის გათვალისწინებით, ამ სფეროში ყველაზე სწორი ვარიანტი, რა თქმა უნდა, საქართველო იქნება. მადლობელი ვარ პრემიერ-მინისტრის, რომელმაც ასევე შესთავაზა შესაძლო შუამავლობა ამ სფეროში. ვფიქრობ, იგივე მიდგომას უნდა ველოდოთ სომხეთისგან, როგორც ამისთვის მზად მყოფი ქვეყნიდან და თუ სომხეთი დათანხმდება, ჩვენი შესაბამისი უწყებების ხელმძღვანელები დაუყოვნებლივ ჩამოვლენ საქართველოში როგორც ორმხრივ, ასევე სამმხრივ შეხვედრებზე“,- განაცხადა აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა.
პრეზიდენტმა ალიევმა ასევე შესთავაზა სომხეთ-საქართველო-აზერბაიჯანის სამმხრივი თანამშრომლობის ფორმატის ჩამოყალიბება, რომელსაც აქვს რეალიზების მნიშვნელოვანი პოტენციალი, თუ ბაქო და ერევანი უახლოეს მომავალში მოახერხებენ სამშვიდობო ხელშეკრულების ხელმოწერას.
ამის შედეგად, აზერბაიჯანი-საქართველო-თურქეთის სამმხრივი ფორმატი ჩამოყალიბდა რეგიონული სტაბილურობის, საერთო ეკონომიკური ზრდისა და უსაფრთხოების გაძლიერების ძლიერ საფუძვლად. ინფრასტრუქტურული პროექტების, თავდაცვის სფეროში თანამშრომლობისა და მაღალი დონის დიპლომატიური გაცვლის საშუალებით ამ სამმა ქვეყანამ გააღრმავა კავშირები, რითაც სამხრეთ კავკასია ევროპასა და აზიას შორის სტრატეგიულ ხიდად აქცია. სომხეთ-აზერბაიჯანის კონფლიქტის მოგვარებამ კიდევ უფრო გააძლიერა ეს პარტნიორობა და რეგიონში ახალი სამმხრივი თანამშრომლობის ჩარჩოს შექმნისთვის კარი გააღო. პრეზიდენტი ალიევის წინადადება სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის სამშვიდობო მოლაპარაკებების გამართვის შესახებ საქართველოში, სომხეთ-საქართველო-აზერბაიჯანის თანამშრომლობის ხედვასთან ერთად, ასახავს ოპტიმისტურ მიდგომას, რომელსაც შეუძლია, რეგიონს კიდევ უფრო დიდი სტაბილურობა მოუტანოს.
ავტორის ბიო: დოქტორი ვასიფ ჰუსეინოვი არის დეპარტამენტის დირექტორი საერთაშორისო ურთიერთობების ანალიზის ცენტრში (AIR Center) და დამხმარე ლექტორი ხაზარის უნივერსიტეტსა და ADA უნივერსიტეტში ბაქოში, აზერბაიჯანში. მიჰყევით მას X-ზე: @HuseynovVasif.