მუსიკალური ინსტრუმენტები ლიტურგიკულ გარდამოცემაში
მუსიკალური ინსტრუმენტების გამოყენება, როგორ აღმოსავლეთის ეკლესიის უძველესი ადგილობრივი ლიტურგიკული გამოცემა
ავტორი: იონათანი, არქიეპისკოპოსი ტულჩინისა და ბრაცლავის, ღვთისმეტყველების კანდიდატი, სასულიერო ჟანრის კომპოზიტორი.
რუსული საეკლესიო გალობის იდეოლოგიაში გაბატონებულია მოსაზრება, თითქოს მართლმადიდებლურ ღვთისმსახურებაში ინსტრუმენტების გამოყენება “ნოვაციაა” და ლიტურგიკული გალობის ინსტრუმენტული თანხლება მხოლოდ დასავლეთის ეკლესიის ტრადიცისათვისაა დამახასიათებელი.
“ლიტურგიკული ჟანრის მუსიკის ისტორიის მრავალი სპეციალისტი (უმეტესწილად მართლმადიდებელნი)- წერს თავის მრავლისმომცველ ესეში – “ლიტურგიკული მუსიკის ღვთისმეტყველება” მღვდელი ნოკოლაი ლოსკი, მტკიცედ დგანან იმ მოსაზრებაზე, რომ ეკლესიის გარდამოცემა გამორიცხავს ლიტურგიკული მუსიკის ნებისმიერი სახის ინსტრუმენტულ თანხლებას”, თითქსოდა, “ქრისტიანული ტრადიციისათვის უცხოა ინსტრუმენტების გამოყენება”. თუმცაღა, მეტწილად აღმოსავლური ეკლესიების პრაქტიკაზე დაყრდნობით, მამა ნიკოლაი ლოსკი, არც თუ ისე უსაფუძვლოდ, აღნიშნავს, რომ “ამგვარი მოსაზრება მეტად ზოგადი და ნაჩქარევია”, რადგან, “მთელი აღმოსავლეთის ლიტურგიკული მუსიკალური მრავალსახოვნება უდაოდ ამოწმებს იმას, რომ ის (ძველებური მუსიკალური ინსტრუმენტების გამოყენება – ავტ.) “ნოვაცია” კი არ გახლავთ (ღვთისმსახურებაში – ავტ.), არამედ – უძველესი ადგილობირივი ლიტურგიკული ტრადიცია”.[1]
და, მართლაც, თუ დავეყრდნობით ლიტურგიკულ მასალებს, ზუსტი მტკიცებულება იმისა, რომ არ გამოიყენებოდა ინსტრუმენტები ლიტურგიკაში, ბიბლიურად და ისტორიულად არ წარმოადგენს უდაო ჭეშმარიტებას. საკმარისია გავიხსენოთ ერთ-ერთი მუხლი წმინდა წერილიდან: “აქებდით მას ჴმითა ნესტჳსათა, აქებდით მას ფსალმუნითა და ებნითა” (ფს. 150:3) თავად მთელი ღვთივსულიერი ასორმოცდამეათე ფსალმუნი მოწოდებაა ღვთის დიდებისკენ სხვადასხვა ინსტრუმენტების საშუალებით.
თვით წმინდა დავით წინასწარმეტყველი ასრულებდა თავის ფსალმუნებს ძველ ინსტრუმენტზე – საფსალმუნეზე. ახალ აღთქმაში, წმინდა იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადებაშიც არაორაზროვნად არის ნათქვამი აპოკალიპტურ ხუცესთა შესახებ, რომლებიც მუსიკალური ინსტრუმენტების თანხლებით უმღერდნენ მაცხოვარს: “და როცა აიღო წიგნი, ოთხი ცხოველი და ოცდაოთხი უხუცესი დაემხო კრავის წინაშე; ყოველ მათგანს ხელთ ეპყრა ქნარი და ოქროს თასი, საკმევლით სავსე, რომელიც არის წმიდათა ლოცვა”. (გამოცხ. 5:8) ამ საკითხთან დაკავშირებით ძველი და ახალი აღთქმის ა. ლოპუხინის რედაქციით გამოცემულ განმარტებების კრებულში ნათქვამია – “ქნარი, რეალური ინსტრუმენტია, რომელიც იხილა ხუცესთა ხელში საიდუმლომხილველმა (იოანემ), ამიტომ ხმაც ქნარისა ნამდვილია, რაც ისმინა და გადმოსცა”.
ქნარი გამოცხადების მე-15 თავშიც გვხვდება (მუხლი 2): იგი უჭირავთ ხელში და აკომპონემენტის თანხლებით ასრულებენ “საგალობელს კრავისას”, “მხეცის, მისი ხატის, გამოსახულებისა და მისი მრავალრიცხოვანი სახელების მძლეველნი”, მღერიან ისინი, ვინც მართლად იცხოვრა ქრისტეს მოსვლის ჟამს. კრავის საგალობელი – სიმღერაა ქრიტეს გამარჯვებისა ეშმაკსა და ანტიქრისტეზე.
მართალია, რუსულ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში მკაცრად დადგენილი ვოკალური სიმღერის ტრადიციაა დამკვიდრებული, მაგრამ ერთ-ერთ მოწინავე ქრისტიანულ ეკლესიაში, როგორც ზოგი მკვლევარი აცხადებს, ქრისტიანთა შეკრებისას ფსალმუნთა გალობა, უფრო ზუსტად კი აღაპი, რაც ძველად ევქარისტიის წინსმსწრები იყო, ფლეიტისა და სტვირის თანხლებით მიმდინარეობდა. ეს ტრადიცია ალექსანდრიის ეკლესიაში იყო შენარჩუნებული მანამდე, სანამ მოციქულთა სწორი კლიმენტი ფლეიტას არფით ჩაანაცვლებდა.[2]
თანამედროვე მეცნიერთა ხელში ადრექრისტიანულ თემში მუსიკალური ინსტრუმენტების გამოყენების ნივთიერი მტკიცებულებებიც არსებობს: შედარებით ახლო პერიოდში ნაპოვნია ძველი პაპირუსი, სადაც წმინდა სამების ჰიმნია ჩაწერილი. მას წარმართული სანოტო ნიშნები ახლავს, განკუთვნილი ანტიკური საკრავებისათვის.[3]
ისტორიკოსებისთვის კარგად არის ცნობილი, რომ საიმპერატორო კარის ეკლესიის მისაღებ დარბაზებში, ბიზანტიის მართლადიდებელ იმპერატორთა საზეიმო მიღებებზე შესრულებული რელიგიური ჰიმნები საორღანო ჩასაბერი მილებისა და სხვა ინსტრუმენტების ხმათა თანხლებით მიმდინარეობდა. (შედარებისათვის: როგორც რუს იმპერატორთა კარზე, ასევე მთელს რუსეთში, საყოველთაო ჰიმნი “ღმერთო, დაიფარე მეფე”, როგორც წესი, ჩასაბერ საკრავთა ორკესტრის თანხლებით იმღერებოდა).
თავის დროზე, ბიზანტიის კარის ორღანის პირველი ასლი პიპინს იმპერატორმა კონსტანტინე კოპრონიმმა გადასცა, მოგვიანებით კი ბიზანტიის საიმპერატორო კარისგან დიდი ორღანის ასლი დასავლეთის იმპერატორ კარლოს დიდს, ახენის კარის ეკლესიისათვის გადაეცა. შემდგომ ამისა, აღნიშნული მუსიკალური ინსტრუმენტი ტექნიკურად დაიხვეწა და გავრცელდა მთელ მსოფლიოში. (შესაძლოა, კიეველმა ელჩებმაც, რომლებიც რჯულის არჩევითვის ეწვივნენ კონსტანტინოპოლს, მოისმინეს მისი ჟღერადობა სასახლეში გამართულ ოფიციალურ მიღებაზე?)”
ორღანის თემას თუ გავყვებით, უნდა აღვნიშნოთ, რომ კუნძულ კორფუს ბერძნულ ეკლესიებში (კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს იურისდიქცია) და სომხურ ტაძრებში, ხალხი ლიტურგიისას კეთილშობილი ორღანის თანხლებით გალობს და ოდნავადაც არ განიცდიან იმ ზიანს, რაც შესაძლოა მათ სულიერებას მიადგეს.
სირიულ და ბერძნულ ეკლესიებში დღემდე არის შემორჩენილი ინსტრუმენტების გამოყენების ტრადიცია ღვთისმსახურებაში: მღვდლებს დღესაც უპყრიათ ხელთ სხვადასხვა სახის “სპილენძის” ინსტრუმენტი (ზარები, სამკუთხედები, ლითონის წრეები და ა.შ.), რომელთა რიტმული რეკვის ფონზე ასრულებენ საღვთისმსახურო ფსალმუნთგალობას. არსებობს ხის დასარტყამ ინსტრუმენტთა სახეობებიც, რომლებზეც ღვთისმსახურების დაწყებამდე ურთულეს რიტმებს ასრულებენ საბერძნეთში, რუმინეთსა და ბულგარეთში. ეთიოპიურ და ეგვიპტურ კოპტურ ეკლესიებში, მართლმადიდებლობაში ყოფნის ჟამს, ღთისმსახურებისას მრავალი ძველი მუსიკალური ინსტრუმენტი გამოიყენებოდა: ტიმპანი, სისტრა, ციმბალი, ბუკი (შოფარი), დასარტყამ საკრავთა ჯგუფი, რომლებიც რიტმს აძლევდნენ საღვთისმეტყველო ჰიმნებსა და რიტუალურ მოძრაობებს, მღვლები კი მათ რიტმს ტაშით ჰყვებოდნენ.
რაც არ უნდა გასაკვირი იყოს, რუსული ეკლესიის ღვთისმსახურებისასას დიდი ხანია ნებადართულია მუსიკალური ინსტრუმენტების კამპანას (ანუ ზარის) გამოყენება, რომლებიც სხვადასხვა ტონებზე იწყობა. (ამის შესახებ წაკითხვა აქ არის შესაძლებელი: http://eomi.ws/percussion/bell/ )
ზოგიერთი ღვთისმეტყველისთვის ზარის ხმა ღვთისმსახურების დაწყების პირველნიშანია. ზარის დამრეკი თავის რელიგიურ განცდას ინსტრუმენტული ბგერის მეშვეობით გადმოსცემს, და ის, როგორც ცოცხალი, თავისუფალი მადლიერების გრძნობით ეხმიანება შემოქმედს, მოუწოდებს რა მრევლს სიტყვიერი, გონიერი ლოცვისაკენ.
საგულისხმოა, რომ უძველეს პასქალურ ტიპიკონში ზართა განლაგების ადგილებიც კი არის მითითებული (ამბიონი, სტოა, სამრეკლო), წმინდა წერილის კითხვისას მათი რეკვა, ძალა და რაოდენობა მკაცრად განსაზღვრულ დროს ხორციელდებოდა (თითოჯერ ყოველი მუხლის შემდგომ და მისი დასრულებისას). ბრწყინვალე შვიდეულის ჟამს მათი ხმა უნდა ისმოდეს ყოველდღიურად ყველა ტაძარში.
საღმრთო ლიტურგიისას “ღირს არსი” ზართა მთელი ანსამბლის თანხლებით მიმდინარეობდა, რაც ღვთისმსახურების ჟამის მნიშვნელობას უსვამდა ხაზს. განსაკუთრებულად გამორჩეული იყო ზართა რეკვა როსტოვის, იპატიევსკის, კოსტრომის ტაძრებში, სადაც საგანგებოდ განსწავლული შემსრულებლები რეკდნენ ზარებს. აღსანიშნავია, რომ სამღვდელმთავრო მსახურების კმევისა და შემოსვის დროსაც ირეკება ზარი, როგორც მომასწავლებელი მოციქულთა მიერ სახარების ქადაგებისა მთელ ქვეყანაზე. დიაკვანი კი, ევქარისტიის საიდუმლოს შესრულების დროს ჯვარედინად ურტყამს ვარსკვლავს ფეშხუმზე – ოვალური ფორმის მოოქროვილ ლითონის თეფშზე, როგორც მუსიკალურ ინსტრუმენტზე, რომელიც მელოდიურ ბგერას გამოსცემს. და ბოლოს, აკუსტიკური კუთხით, თავად მართლმადიდებლური ტაძრის გუმბათოვანი ფორმა სრულყოფილ რეზონირებულ მუსიკალურ ინსტრუმენს წარმოადგენს.
ბიბლიაში არის ამბავი იმის შესახებ, თუ როგორ შეუმსუბუქდა სული მრისხანე მეფეს – საულს, როდესაც ახალგაზრდა დავითმა დაუკრა მისთვის ქნარზე: მაშინ სცილდებოდა მეფეს “ბოროტი სული”, ცუდი განწყობა. ერისკაცთათვის ეკლესიის სულიერი მონაგარის მიწოდება, ხარება მაცხოვრის სიტყვისა მისთვის დამახასიათებელი მუსიკალური ფორმით, სულის ტკბობა საკონცერტო დარბაზებში ეკლესიისგან შორს მდგომთათვის, გუნდისა და მუსიკალური ინსტრუმენტების ჟღერადობით ხორციელდება – ასეთი გახლავთ მიზანი თანამედროვე სასულიერო-სიმფონიური და საკონცერტო-საგუნდო თხზულებებისა, რომელთა საფუძველში წმინდა წერილის ტექსტებია ჩადებული, საუკუნეების მანძილზე ღვთისმსახურებისას ნალოცი რიგი უმშვენიერესი მელოდებისა.
ამგვარ ნაწარმოებებს შორის გახლავთ “შენ გაქებთ, უფალო” ორი გუნდისა და სიმფონიური ორკესტრისათვის გამოჩენილი კომპოზიტორის დიმიტრი ბორტნიანსკის ავტორობით. მისი თხუთმეტი საგუნდო სასულიერო თხზულება გამოიცა ჯერ ფისჰარმონიის, ხოლო შედარებით მოგვიანებით კი, პ. ჩაიკოვსკის რედაციით, ფორტეპიანოს თანხლებით (საგუნდო კონცერტების პირველი რარიტეტული გამოცემა სანკტპეტერბურგის სასულიერი აკადემიის ბიბლიოთეკაში ინახება). ასევე ცნობილია კომპოზიტორ ა. გრეჩანინოვის “Демеcтвенная Литургия” ორღანისა და სხვა ინსტრუმენტთა ჯგუფებისათვის. თანამედროვე არასაღვთისმსახურო გამოცდილებიდან შეიძლება ვახსენოთ ორი შესანიშნავი სასულიერო ორატორია (“მათეს ვნებანი” და “საშობაო ორატორია”) გუნდისა და სიმფონიური ორკესტრისათვის ეპისკოპოს ილარიონის (ალფეევი) ავტორობით. სხვა არასაღვთსმსახურო მუსიკალურ ნაწარმოებებს შორის ბერ-მონოზონ რომანის (მატიუშინი) სიმღერებიც შეიძლება მოვისმინოთ, რომლებიც გიტარის თანხლებით სრულდება. ყოველ მათგანს მრავალი ადამიანისათვის მოულბია გული და შემოუყვანია ეკლესიის წიაღში.
წმ. თეოფანე დაყუდებულს აღუნიშნავს ოდესღაც: “ფისჰარმონიას შესწევს უნარი სათანადო დონეზე გადმოსცეს საეკლესიო გალობა” და თავისი სულიერი შვილისთვის უთქვამს: “თუკი თქვენ დაუკრავთ ან იმღერებთ რამეს იმგვარად, რომ თქვენი შესრულება მსმენელის გულს ღვთისკენ მიაპყრობს უფლის დიდებითა და მადლიერებით, მაშინ თქვენ ზუსტად იგივეს გააკეთებთ, რასაც აკეთებს ეკლესიის კარგი მქადაგებელი”. (იხ. “ეპისკოპოს თეოფანე დაყუდებულის წერილები”, წერილი No 53, 1991 წლის გამოცემა).
ლიტურგიკული გალობისადმი რიგორისტული დამოკიდებულება, ჩვენი აზრით, ორი ურთიერთსაპირისპირო საღვთისმსახურო წესის კოლიზიით არის გამოწვეული – სამონაზვნო საღვთისმსახურო წესისა, რომლისთვისაც, ერთი მხრივ, რეჩიტატიული ფსალმუნება არის დამახასიათებელი და, მეორე მხრივ, საერო საზოგადო ღვთისმსახურება გამორჩეული სასიმღერო საღვთისმსახურო სტილით.[4]
სწორედ ამგვარი კოლიზიის სიბრტყეში უნდა ვეძიოთ მართლმადიდებელი საზოგადოების ნაწილის უთანხმოების ფსიქოლოგიური ფესვები ინსტრუმენტული თახლების მიმართ -ასკეზისა და თავისუფალი ლიტურგიკული შემოქმედებისა ეკლესიაში, მონაზვნური ისიხიისა (ჭვრეტის) და “საერო” გლოსისა (სპონტანური იუბილაციის), ინდივიდუალური გონებრივი “თვითსრულყოფისა” და საზოგადო ეკლესიის სამრევლოსთვის დამახასიათებელი უფლის სადიდებელისა. გარდა ამისა, საეკლესიო “მუსიკალურ-ინსტრუმენტალური დრამა” ისტორიულად გაართულა იმან, რომ ანტიკური მუსიკა წარმართობასთან და სხვადასხვა ბიწიერ კულტებთან აღმოჩნდა კავშირში, რის გამოც წლების მანძილზე არაერთი გამოჩენილი წმინდანის მიერ მკაცრად იქნა გაკიცხული.
მიუხედავად ამისა, საღვთისმსახურო რეალობა მოწმობს იმას, რომ ეკლესიამ ავტომატურად აკურთხა უძველესი ლიტურგიკული გარდამოცემა – მუსიკალური ინსტრუმენტების გამოყენება ღვთსმსახურებისას, რამაც საფუძველი დაუდო მსოფლიო ქრისტიანული მუსიკალურ-ინსტრუმენტალური კულტურის განვითარებას.
ლიტურგიკული გარდამოცემა არ არის წარსული, ეს არის ეკლესიის ამჟამინდელი გონი, რომელიც მას გადაეცემა არა როგორც რაღაც ინერტული განძი, არამედ როგორც დინამიური შინაგანი სიცოცხლე. სწორედ ამიტომ, მრავალ ღვთისმეტყველს მიაჩნია, რომ იკონომიით, სამწყსოს ლიტურგიკული ყოველდღიური გადაწყვეტილებები და მისიონერული პრობლემები უნდა იყოს დამოკიდებული დღევანდელ მოთხოვნილებებზე, მიუხედავად იმისა, ჰქონდათ თუ არა ადგილი მათ წარსულში.
ყოველივე ამის ფონზე კლასიკურმა საორღანო და სიმფონიურმა მუსიკამ, რომელიც საუკუნეების მანძილზე იყო თანმხლები ლიტურგიკული ჰიმნებისა ქრისტიანულ ტაძრებსა და საკონცერტო დარბაზებში, უნდა ვაღიაროთ, დიდი ხანია გამოისყიდა თავისი წარმართული ინსტრუმენტული მუსიცირების პრეისტორია და საქმით შეასრულა წინასწარმეტყველება ღვთივსულიერი დავით მეფსალმუნისა: “აქებდით მას ჴმითა ნესტჳსათა, აქებდით მას ფსალმუნითა და ებნითა… ყოველი სული აქებდით უფალსა… ალილუია”
გამოყენებული ლიტერატურა:
[1] Об этом чит. Nikolass Lossky «Essai sur une theloqie de la musiue liturqique: perspective orthodoxe», Paris, Les editions du Cerf, 2003. По-русски: Священник Николай Лосский «Богословие литургической музыки», (в сокращении), журнал «Вода живая» № 9 (116), 2009, официальное издание Санкт-Петербургской епархии Русской Православной Церкви.
[2] Никольский А. «Краткий очерк истории церковного пения в период I-X веков», см. в книге «О церковном пении (сборник статей), «Талан», Москва,1997.
[3] Чит. Евгений Герцман «Тайны истории древней музыки», 000 «Невская нота», Санкт-Петербург, 2006.
[4] Чит: Архиепископ Ионафан (Елецких) «О задостойнике Рождества Христова «Любити убо нам» в свете древней коллизии монашеской аскезы и литургического творчества в Древней Церкви».
წყარო: http://www.orthodoxtheology.ge